MUHAMMED BAKIR KÖSE
Kültür tarihimizde menâkıpnamelerin ve tezkire türündeki kitapların çok önemli bir yere sahip olduğunu söylemek gerekir. “Erenlik, velayet, dervişlik” gibi kavramlara çok önem veren ve velîlerin hayatlarını kendine rehber edinen insanımız için evliya menkıbeleri birer kılavuz olarak telakki edilmiş ve tezkire kitapları da bu anlamda Osmanlı-Selçuklu coğrafyasında en çok okunan ve dinlenen eserler arasında yer almışlardır. Ferîdüddin Attâr’ın Tezkire’si, Molla Câmî’nin Nefehâtü’l-Üns’ü, Abdülkerim Kuşeyrî’nin Risâle-i Kuşeyrî’si, Mahmud Cemâleddin Hulvî’nin Lemezât-ı Hulvî’si bunlar arasında başta zikredilmesi gereken eserler.
Burada söz konusu edeceğimiz eser ise, İbrahim Hâs Halvetî’nin kaleme almış olduğu tezkire: Orijinal adıyla Tezkiretü’l-Hâs, bugün yayınlanan adıyla Erenler Kitabı...
İbrahim Hâs, tasavvuf tarihimizde çok önemli biri olmasına rağmen ismi maalesef bilinmeyen, eserleri de hak ettiği ilgiyi bugüne kadar görmeyen bir gizli hazine. Kaynaklarda İbrahim Hâs veya Şakiroğlu İbrahim Çelebi adıyla tanınan müellif, XVII.-XVIII. asırlar arasında İstanbul’da yaşayan, kitâbetle meşgul olan, meşhur Halvetî-Şabanî büyüklerinden Hasan Ünsî’nin yetiştirdiği bir mutasavvıf. Eserlerini okurken çok iyi bir eğitim aldığını, pek köklü bir İstanbul terbiyesinden geçtiğini anladığımız Hâs; Türkçenin inceliklerine vukûfiyetiyle, yazmış olduğu eserlerin ciddiyetiyle, dönemiyle alakalı “kaynak bir şahsiyet” olmasıyla mutlaka okunması gereken kişiler arasında yer alıyor. Bugün Hâs’ın Kerpiç Koydum Kazana, Hasan Ünsî Halvetî ve Menâkıbnâmesi, Tasavvufî Konuşmalar, Şabâniyye Silsilesi ve bu yazıda konu ettiğimiz Erenler Kitabı isimlerini taşıyan eserleri H Yayınları tarafından yayınlanmış bulunuyor.
İbrahim Hâs’ın yazdığı bu büyük tezkirede 344 mutasavvıfın hayatı, hikmetleri ve sözleriyle alakalı 509 menkıbe nakledilmiş. Bu mutasavvıfların bir kısmı tarikatler öncesi dönemde yaşayan kişiler, bazıları da tarikatleşmeden sonra yaşayan ve birbirinden farklı tarîke, yola mensup olan kişiler. Eserde Râbiatu’l-Adeviyye, Marûf-i Kerhî gibi ilk dönem mutasavvıflarından müellifin şeyhi Hasan Ünsî’ye kadar olan sûfîlerin konu edildiği düşünülürse, eserin 1000 yıl gibi çok geniş dönemi kapsadığı düşünülebilir. Erenler Kitabı’nda, isimlerini çokça duyduğumuz sûfîler hakkında bize önemli bilgiler aktarılıyor: Abdülkâdir Geylânî, Akşemseddin, Cüneyd-i Bağdadî, Emir Sultan, Eşrefoğlu Rûmî, Hacı Bayrâm-ı Velî, Hallâc-ı Mansur, Merkez Efendi, Mevlânâ, Niyâzî-i Mısrî, Sadreddin Konevî, Sünbül Efendi, Şeyh Şabân-ı Velî, Yahyâ Şirvanî, Yûnus Emre gibi mutasavvıflar bunlardan bazıları.
İbrahim Hâs’ın tezkirede nasıl bir anlatım tarzı benimsediğinden de bahsetmek gerekiyor: Hâs, ele aldığı mutasavvıfın önce künyesini, lakabını, doğum tarihi ve yeriyle alakalı bilgileri verdikten sonra sûfînin nerelerde yaşadığını, kimlerin rahle-i tedrîsinden geçtiğini, ne işle meşgul olduğunu ve varsa eserleriyle alakalı bilgileri aktarıyor. İbrahim Hâs, mutasavvıfın hayatıyla alakalı önemli bulduğu bilgileri verdikten sonra yazılı ve sözlü kaynaklardan ulaşabildiği menkıbeyi okuyucusuna anlatıyor. Hâs’ın aktardığı bu menkıbeler vasıtasıyla, eserde konu edilen mutasavvıfların “kelâm-ı kibarlarını” da okuma fırsatı buluyoruz.
İbrahim Hâs, tezkiresini hazırlarken birçok kaynaktan istifade etmiş. Bu kaynaklar arasında; Câmî’nin Nefehâtü’l-Üns’ünü, Hulvî’nin Lemezât’ını, Şihâbüddin-i Hindî’nin Câmiü’l-Bevârık’ını, İmam Yâfiî’nin Tarih’ini, Hucvirî’nin Keşfü’l-Mahcûb’unu, Sülemî’nin Tabakât’ını ve Şerh-i Taarruf, Sirâcü’s-Sâtirîn, Kitâbu Faslu’l-Hitâb, Kitâbu Fütüvveti’t-Tarîk, Şevâhidü’n-Nübüvve, Künûzu Menâkıb-ı Ulemâ-i Kibâr gibi kitapları sayabiliriz.
Eserde bazı Türk mutasavvıflarının hayatı, menkıbeleri ve mezarlarıyla alakalı diğer kaynaklarda geçmeyen orijinal bilgilere rastlamak da mümkün. Mesela; Yûnus Emre’nin ümmi bir zat olduğu yaygın bir bilgi iken, Erenler Kitabı’nda Yûnus’un “müftî” olduğu aktarılıyor. Yine Pîr Muhammed Bahâeddin Erzincanî’nin kabri bilinmezken, kitapta Erzincanî’nin kabrinin Erzincan Ulu Cami yakınlarında olduğu söyleniyor.
Doğma-büyüme İstanbullu olan, iyi bir eğitim gören ve ciddi bir kültür ortamında yetişen İbrahim Hâs, eserlerinde de latif bir İstanbul Türkçesi kullanıyor. Erenler Kitabı da bu anlamda üslubuyla ve kullanılan dil itibariyle zevkle okunabilecek; 18. yüzyılın demlenmiş ve billurlaşmış İstanbul Türkçesinin zevkine varılabilecek bir eser. Kitabı yayına hazırlayan isimlerden Mustafa Tatcı’nın yazdığı “giriş”te ise İbrahim Hâs ve şeyhi Hasan Ünsî’nin hayatıyla alakalı ve klasikleşen otuzdan fazla tezkire türündeki eserlerle ilgili bilgi bulmak mümkün.
Erenler Kitabı hem tasavvuf tarihi üzerine çalışan araştırmacıların hem de bu konuya merakı olan okuyucuların faydalanabileceği ve zevkle okuyabileceği bir kitap...
- KİTABIN ÖZETİ :
- Erenler Kitabı
- İbrahim Hâs Halvetî
- Yayına Haz.: Mustafa Tatcı, Musa Yıldız, Yasin Şen
- H Yayınları
- 652 sayfa
