İran, halk tarafından seçilen bir meclisin varlığı ve kuvvetler ayrılığı ilkesine dayalı yönetim görüntüsü vermesine rağmen aslında devlet idaresinin tüm alanlarında son sözü her türlü yetkiye sahip lider Ayetullah Ali Hamaneysöylüyor.
İran, Şah rejiminin devrildiği 11 Şubat 1979'daki devrimden bu yana kendine özgü bir devlet yapılanmasıyla yönetiliyor.
Atanmışların ağırlıkta olduğu sistem, seçimle işbaşına gelenlere kısıtlı bir hareket alanı veriyor. Bu durum da tartışmaları beraberinde getiriyor.
Ülkede 26 Şubat'ta düzenlenecek Uzmanlar Meclisi ve İran Meclisi seçimleri için süreç 17 Aralık 2015'te başlamıştı. Ancak, İran Meclis seçimleri için aday adayı olan reformist adaylardan yüzde 99'unun adaylığının reddedildiği haberlerinin ülkedeki yankısı sürüyor. Cumhurbaşkanı Ruhani'nin, Anayasayı Koruyucular Konseyi tarafından İran Meclis seçimleri için milletvekili adaylıkları kabul edilmeyen reformistler için devreye girdiği biliniyor. Lider Hamaney'e yakın olan Muhafazakarlar Koalisyonu Sözcüsü Haddad Adil, "Anayasayı Koruyucular Konseyi'ni adaylıkları reddetmesi sebebiyle eleştiriyormuş. Ayetullah liderin de buyurduğu gibi, rejimi kabul etmeyenler meclise girecek diye bir şey yok" ifadelerini kullanarak sistemdeki hakim unsurların kırmızı çizgisini hatırlatmıştı.
Lider Ayetullah Ali Hamaney, rejimin en üst makamı olan "Velayet-i Fakih" kurumunu temsilen ülkeyi "Veliyy-i Fakih" sıfatıyla idare ediyor. Fıkıh alimlerinin yönetimini anlamına gelen Velayet-i Fakih, İran İslam Cumhuriyeti'nin anayasasının esasını oluşturuyor.
Velayet-i Fakih'in başındaki Veliyy-i Fakih, "Mehdi'nin yeryüzündeki vekili olan Şii din adamları" anlamına geliyor. Veliyy-i Fakih, "Mehdi"nin yeniden ortaya çıkışına kadar İslam ümmetinin yöneticisi olarak görülüyor.
Şii mezhebinde Hazreti Muhammed'in 12'nci kuşaktan torunu "Mehdi"nin bir gün dünyaya dönerek yeryüzündeki gerçek adaleti sağlayacağına inanılıyor.
Veliyy-i Fakih kavramı, 1989'daki vefatına kadar ülkeyi yöneten devrim lideri Ayetullah Humeyni'nin "İslam'da Hükümet" kitabında teorize edilmişti. Bu teori, anayasaya da yerleştirilmişti.
Anayasada, devletin temel organları yasama, yürütme, yargı olarak tanımlanıyor. Ancak, "Rehber" sıfatını da taşıyan lider, bu organların işleyişlerine müdahale edebiliyor.
Yürütmenin başında cumhurbaşkanı olsa da iç ve dış politikada önceliklerin belirlenmesi, savaş ve barış kararı, liderin yetkisinde. Silahlı kuvvetler ve emniyet güçleri de lidere bağlı. Tüm yargı kurumları da lider tarafından kontrol ediliyor.
Rejimin en kritik kurumlarından biri olan Anayasa Koruma Konseyi'nin 12 üyesinden 6'sı doğrudan lider Hamaney tarafından atanıyor.
Ülkede meclis ve Uzmanlar Meclisi seçimlerinde aday olabilmek için, lidere bağlı Anayasayı Koruma Konseyi'den onay almak gerekiyor. Adaylar, liderin seçilmesini istediği kişilerden oluşuyor. Halk sadece önüne getirilen isimler arasından seçim yapabiliyor. Bu durum, halkın iradesinin seçimlerde yansımasına engel oluyor. Dolayısıyla liderin şekillendirdiği Anayasa Koruma Konseyi, halkın oy kullandığı seçimlerde adayları belirlediği için gerek milletvekilleri gerek Uzmanlar Meclisindeki din adamları son yıllarda büyük ölçüde muhafazakarlardan oluşuyor.
Anayasa Koruma Konseyi, cumhurbaşkanlığı seçimlerinde de adayları eleme yetkisine sahip.
Yasama organı "İslami Şura Meclisi", 4 yılda bir seçimle işbaşına gelen 290 milletvekilinden oluşuyor. Meclisten kabul edilen yasa tasarıları, "Anayasa Koruma Konseyi"nin onayı olmadan yasalaşamıyor.
Lider Hamaney, aynı zamanda "Başkomutan" olup, üst düzey komuta kademesi doğrudan kendisi tarafından belirleniyor.
Liderin vefatı halinde halefi, Uzmanlar Meclisi tarafından belirleniyor. Meclis, lideri denetleme hakkında da sahip olsa da, fiiliyatta otoritesi sorgulanmıyor. Ayrıca meclisin seçimleri için başvuru yapan adaylar, üyelerinin yarısı lider Hamaney tarafından atanan, kalanı da yine lider Hamaney'in etkisi altındaki yargı erki tarafından seçilen Anayasa Koruma Konseyi tarafından belirleniyor.
Liderin tüm kamu kurumları ve özerk kurum ve kurullarda temsilcisi bulunuyor. Bazı kamu kurumların yöneticilerini bizzat atayan liderin yöneticinin altında görev yapan kurullarda da temsilcisi oluyor.
Liderin illerde tayin ettiği cuma namazı imamları, aynı zamanda ilin yönetim kurulu üyesi sayılıyor.
Devlet radyo ve televizyonunun üye ve yöneticileri de lider Hamaney tarafından atanıyor.
