Türkiye tecrübesinde “laiklik” meselesi yüzyıllık ulus-devlet tarihimizin en çok tartışılan konulardan birisi olmasına rağmen ne siyasetçiler ne aydınlar ne de üniversite işin içinden çıkamaz.
Bu konudaki kafa karışıklığının sebeplerinin başında Türkiye örneğinin Batı ülkelerinden farklı olması gelir. Bir diğer sebebi de bizim Batı laikliğinin Hristiyanlık ve kapitalizm ile ilişkisini yeterince anlayamamış olmamızdır. Prof. Dr. İsmail Kara geçen hafta yaptığımız Türk Kahvesi programında Türk tipi laikliğin, imkan ve zorluklarıyla bir mesele olmasının sebebi olarak şunu söyler… “Türkiye örneğinde önemli olan laikliğin din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılmasından ziyade, din alanı üzerinde baskı kurmak yahut en hafifi tabiriyle kuvvetli bir kontrol mekanizması geliştirmek meyli olmuştu.”
İsmail Kara ayrıca Türkiye’de Batı tipi laikliğe doğru hareket sürecinin Ali Fuat Başgil’den başlayarak milliyetçi-muhafazakar çevrelerin etkisiyle gerçekleştiğini söylüyor. Batı tipi laikliğe giden süreçte en büyük ilerleme soğuk savaş sonrasında; İslamcıların çabasıyla, onların demokrasi, insan hakları, bir arada yaşama söylemleriyle gerçekleşiyor. İ. Kara bu durumun iki türlü okunabileceğini söylüyor. Bir tarafıyla Ankara’nın ve Cumhuriyet’in başarısı; diğer tarafıyla Türkiye’yi merkeze alamamaktan (her kesim için) kaynaklanan sorunların kaynağı…
…
Dindar insanın ve dindarlığın, dini kavramların laikleştirilmesini veya dini olanın laik olan unsurlarla iç içe kullanılmasının Türkiye’de yaşayan insanların hafızasına etkilerini anlatmak elbette daha müşkül olacaktır. Şerif Mardin bir hususa dikkat çekiyor. “Laikleştirici reformlar İslamiyeti daha İslami kılmıştı…” Türkiye’de sekülarist düşüncenin ilk basamağını, modern düşünce biçiminin İslam ile uzlaştırılması çabası oluşturmuştur”… (bkz. Nuray Mert. Laiklik Tartışmasında Kavramsal bir Bakış)
Din dışılık itibar kazanıyor. 1931’deki CHP’nin 3. Büyük Kongresi’nde laikliğin sınırları daraltıcı anlamıyla çiziliyor. Resmi olarak dinin yerine laiklik konuyor. Dini önlerinde bir engel olarak gördükleri gibi, kurumsal İslama karşı tavırları nefret dolu güvensizlik içeriyor. İsmail Kara bu dönemin duygu iklimini Voltaire’in kiliseye karşı duyduğu nefrete benzetiyor.
1940 İslam ansiklopedisi neşriyatı kararı, bu politikadan uzaklaşma değil ama diğer akıl yürütme biçimine geçiş için bir değişim işareti oluyor. 1947 CHP Kongresi asıl değişimi başlatıyor. İslamcılık akımının önde gelen isimlerinden Ahmet Hamdi Akseki Diyanet İşleri Başkanı oluyor. 1947’de özel din dershaneleri açılıyor. Aynı dönemde hacca gitmek yasaklanmalı diye kanun teklifleri verilirken, 1949 da İmam Hatip okulları, İlahiyat Fakültesi, kuran kursları açılıyor. Okullarda din dersleri başlıyor. Şemsettin Günaltay, başbakanken yaptığı bir konuşmada kendisini “Bu memlekette Müslümanlara namazlarını öğretmek, ölülerini yıkamak için okullar açan bir hükümetin başbakanıyım” diye takdim ediyor. 1950 yılında türbe ziyaretlerine izin veriliyor, ilk açılan türbe Tanzimatçı Mustafa Reşit Paşa’nın türbesi… 1927 de binaların üzerinde bulunan Arapça yazılar kapatılmıştı. 1950 de bu yazılar açılmaya başlıyor. İlk açılan İstanbul Üniversitesi giriş kapısındaki yazı oluyor. Ezanın Türkçe okunması kararı kaldırılıyor, radyoda dini program yasağı kalkıyor, bunu kandil gecelerinde Mevlit, cuma sabahlarında Kur’an okunması takip ediyor. Siyasi merkezle dinin irtibatı yeniden kuruluyor. Bunu dini çevrelerin sisteme katılması takip ediyor.
Dini olanın laik olan unsurlar için, onlarla iç içe kullanılması, iki akıl yürütme arasındaki değişimler, Türk siyaset tarihinde hem kutuplaşmaya hem de içi içe geçebilmeye sebep oluyor. Hem zorluk hem imkan barındırıyor. Belki de bu nedenle DP, CHP’nin içinden çıkabiliyor, Milli Cepheler kurulabiliyor, DSP, Refah Partisi koalisyon yapabiliyor.
“Laiklik yanlıları Türkiye’de dinin kültürel potansiyelinin büyüklüğünü kestirmekte yetersizler.” İsmail Kara’dan özetlediğim bu notlara ilave olarak İslamcıların da Türkiye’nin potansiyelini “dindarlıkla” daraltmalarının bir başka yetersizlik olduğunu söylemek isterim.
